Müjde Işıl – Kovboyun gerçek hayatta o denli mahmuzlarla atın üzerinde havalı dolaşan kahramanlar değil de, cowboy yani sığır çobanı manasına geldiğini öğrenmek, biraz hayal kırıklığı yaratsa da western sinemaların büyüsü bozulmadı. Temelinde âlâ ile berbatın savaşı olsa da westernin politik tarafı, katliam ve ayrımcılıkla doluydu. Yıllarca o coğrafyanın yerlileri olan Kızılderilileri katleden Amerikalılar, sinema yoluyla bu cinayetleri haklı göstermeye çalıştı. Değerli ölçüde başardılar da… Western sinemaları sayesinde kaç jenerasyon, Kızılderilileri deri yüzen ilkel ve yırtıcı yaratıklar olarak tanıdı. O zamanki aklımızla sormayı düşünememiştik sinemacılara, “dağdan gelip de neden bağdakini düşman gösteriyorsunuz?” diye…
İlk western 1903’te
Sinema tarihindeki birinci western, Edwin S. Porter’ın 1903’te çektiği kısa sineması “The Great Train Robbery” olarak biliniyor. Westernlerin Hollywood’daki altın çağı ise 1930-1960 ortası. Howard Hawks, Anthony Mann, Raoul Walsh üzere direktörler bu cinse el atmış olsa da westernin ustası “Stagecoach”, “Rio Grande”, “The Searchers” üzere birçok klasikle John Ford. Çekim teknikleri ve kıssa anlatma biçimiyle hâlâ birçok sinemacının ustası sayılıyor. Cinsin Hollywood’daki birinci yıldızı John Wayne, sonrasında halefi Clint Eastwood. Kızılderili düşmanlığı kadar bayan edilgenliği de başrolde westernlerde. Bayanlar kendi kıssaları ya da gayretleri olamayacak kadar yanda kalmış karakterler olarak çiziliyor. Merkezde ise erkek dayanışması ve maçoluğun gücü var. Fakat ortada sırada bu kalıpları kıran sinemalar de çıkıyor. Mesela Nicholas Ray’in çektiği 1954 tarihli “Johnny Guitar”. Bir nevi feminist western, başrolde erkekleri titreten Joan Crawford var.
Kahraman şerif!
Westernlerin politik ve toplumsal tenkit yaptığı örnekler de bulunuyor. Mesela ‘50’lerde McCarthy soruşturmalarının komünist avına dönüştüğü; insanların komünist damgası yiyerek hayatının mahvolduğu, sanatkarların birbirini gammazladığı, toplumun sessizce izlediği süreçte “High Noon” vizyona giriyor. Sinemadaki kahraman şerif, kasabalı tarafından yalnız bırakılsa da kanun insanı olarak kasabayı haydutlara bırakmamak için tek başına savaşıyor. Vietnam Savaşı’na reaksiyon, 68 jenerasyonunun isyanı vs. derken westernin klasik erkeksi ve ötekileştirici biçiminin modası Hollywood’da geçiyor. Lakin ‘60’larda Avrupa’da farklı bir üslupla yine şahlanıyor. Sergio Leone’nin spagetti westernleri “A Fistful of Dollars”, “For A Few Dollars More”, “The Good, The Bad and The Ugly” ile…
Küllerinden doğdu
‘80’lerden itibaren ise western yavaş yavaş üzerini toz kaplamış bir tipe dönüşüyor. Lakin ‘90’ların başında o denli bir küllerinden doğuyor ki iki western sineması, iki yıl ortayla Oscar kazanıyor: Kızılderililerden bir nevi özür dileyen “Dances with Wolves” ve westernlerin ötekileştirdiği “diğerleri”ni başrole koyan “Unforgiven… Sonrasında western bolluğu yaşamasak da şık üretimlerle vizyonda buluşuyoruz. “3:10 to Yuma” ve “True Grit” üzere yine çevrimler de izliyoruz; “The Assassination of Jesse James by the Coward Robert Ford” ve “No Country for Old Men” üzere çağdaş yorumlar da… Westernleri hâlâ çok sevmemizin sebebi ise değişmedi. Zira yeterlilikle berbatlığın kadim savaşında, berbatın cezasını bulmasının verdiği memnunluk hiç eskimedi.
Westernin ikonu John Wayne
Klasik western sinemaları deyince akla birinci John Wayne geliyor. Aktör, “kovboy” imajının marka hâline gelmesinde hisse sahibi. 1907’de ABD’nin Iowa eyaletinde doğan Wayne, 1926’da figüran olarak başlıyor sinemaya. Direktör John Ford, 1939 tarihli “Stagecoach” sinemasıyla Wayne’i yıldızlığa taşıyor. Sonrası malum… 1970’te “True Grit” ile tek Oscar’ını kazanıyor. Son sineması 1976 tarihli “The Shootist”te kansere yakalanmış yaşlı bir silahşora hayat veriyor. Üç yıl sonra mide kanserinden vefat ediyor.